Erken seçim; TBMM’nin olağan seçim dönemi olan 5 yıllık süre sona ermeden de “seçimlerin yenilenmesine” karar vermesini ifade eder.
2017 anayasa değişikliğinden (hükümet sisteminin değişmesinden) önce 1982 Anayasasının orijinal metninde;
MADDE 116.– Bakanlar Kurulunun, 110 uncu maddede belirtilen güvenoyunu alamaması ve 99 uncu veya 111 inci maddeler uyarınca güvensizlik oyuyla düşürülmesi hallerinde; kırk beş gün içinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamadığı veya kurulduğu halde güvenoyu alamadığı takdirde Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanına danışarak, seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.
Başbakanın güvensizlik oyu ile düşürülmeden istifa etmesi üzerine kırk beş gün içinde veya yeni seçilen Türkiye Büyük Millet Meclisinde Başkanlık Divanı seçiminden sonra yine kırk beş gün içinde Bakanlar Kurulunun kurulamaması hallerinde de Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanına danışarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.
Yenilenme kararı, ”Resmî Gazetede yayımlanır ve seçime gidilir” olarak ifade edilmekteydi. Doğal olarak parlamenter sistem içerisinde Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmemesi, sadece milletvekillerinin seçimlerinin tekrarlanması sonucunu doğruyordu. Ayrıca - TBMM - erken seçim kararı alabilmek için nitelikli çoğunluğa ihtiyaç duymuyordu, salt çoğunlukla da erken seçim kararı alabilmekteydi.
Son anayasa değişikliğiyle erken seçim nasıl olur? (2017 Anayasa değişikliği ile)
Madde 116 – (Değişik: 21/1/2017-6771/11 md.)
Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Bu halde Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır.
Cumhurbaşkanının seçimlerin yenilenmesine karar vermesi halinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır.
Cumhurbaşkanının ikinci döneminde Meclis tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde, Cumhurbaşkanı bir defa daha aday olabilir.
Seçimlerinin birlikte yenilenmesine karar verilen Meclisin ve Cumhurbaşkanının yetki ve görevleri, yeni Meclisin ve Cumhurbaşkanının göreve başlamasına kadar devam eder.
Bu şekilde seçilen Meclis ve Cumhurbaşkanının görev süreleri de beş yıldır.
Neden Erken Seçim?
Kamuoyunun ve siyasilerin bakış açılarıyla erken seçimin oluşmasının bir çok sebebi olabilir. Bu sebeplerden bazıları;
İlk sebebimizin ekonomik olması olağan karşılanmalı: Enflasyon, stagflasyon gibi olumsuz ekonomik koşullar karşısında halkın bir nevi hükümete cephe alması sebebiyle erken seçim ihtimali,
TBMM’de bir siyasi partinin, siyasi konjonktürün kendisi lehine gittiğini düşünmesi durumunda erken seçim,
Genel başkanını genel seçimlere kısa bir süre kala değiştiren ve mecliste çoğunluğu elinde tutan bir siyasi parti, özellikle parti liderinin kendisini önceki liderin etkisinden kurtarmak için bir erken seçime gitmesi,
olarak örneklendirilebilir.
Erken seçim kimin talebi ile gerçekleşir?
T.C. Anayasası Madde 116- (Değişik: 16/4/2017-6771/11 md.)
"a) Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Bu halde Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır.” ifadesinden anlayacağınız üzere erken seçim kararını nihai olarak TBMM verir.
*1982 Anayasasının ilk halinde Cumhurbaşkanının da erken seçim kararı verebileceği öngörülmekteydi ancak bunu 45 gün süren hükümet krizi gibi bir olağanüstü durumda kullanabilirdi.
Erken Seçim tarihi: Türkiye
Türkiye’de 1957’den bu yana düzenlenen yedi erken seçim:
1957: Adnan Menderes’in lideri olduğu Demokrat Parti’nin isteğiyle seçimler bir yıl öncesine alınıp 1957 tarihinde gerçekleştirildi.
1987: O zamanki başbakan Turgut Özal, siyasi yasakların yer aldığı referandumda hayır oyu yerine evet oyunun çıkmasıyla seçimlerin yenilenmesine karar verilmesini sağlamıştı.
1991: Siyası yasaklar referandumundan sonra yasaklar kaldırılınca siyaset yapan muhalefetin artmasıyla mecliste erken seçim kararı alındı.
1995: Turgut Özal’ın ölümüyle Süleyman Demirel başbakanlıktan cumhurbaşkanlığına seçildi, başbakan ve kabine değişikliği nedeniyle erken seçim bir zorunluluk haline geldi.
1999: Necmettin Erbakan'ın kurmuş olduğu hükümet, askeri baskılara dayanamayıp düşmüştür ve bu sebeple de erken seçime gidilmiştir.
2002: Hükümetin ülkeyi krize götürdüğü iddiasıyla seçimlerin yenilenmesine karar verildi.
2007: Görev süresi dolan Ahmet Necdet Sezer yerine kimin seçileceğine ilişkin cumhurbaşkanlığı krizi sonucunda ilk turda yeterli oy ( o zamanki anayasaya göre 367) sağlanamadığı gerekçesiyle AYM iptal kararı verdi. Bunun üzerine 11. Cumhurbaşkanının seçilememiş olması gerekçesiyle erken genel seçime gidilmesi kararı alındı.
2018: 2017 anayasa değişikliği sebebiyle olağan seçim dönemi 2018 Kasım ayına rastlayan seçimler 2018 Haziran ayına çekildi.
Erken seçim gerçekten bir sorun mu?
Türkiye tarihinde, 1982 anayasasıyla beraber, değişen seçim koşulları sebebiyle artık seçim dönemlerine uzun bir süre kala erken seçim tartışmalarını yoğunlukla görüyoruz. Demokratik sistem anlayışı çerçevesindeki “siyasal olgunluk” kavramıyla bağdaştırılamayan ve sadece olağanüstü durumlarda meşruluğunun kabul edildiği söylenen erken seçim, Türkiye'nin makus bir talihi olarak görülmeye başlandı. Kamuoyu ve siyasiler açısından sıklıkla tartışılan bu uygulama Türklerin siyasi kültürünü oluşturuyor gibi görülmeye müsait hale gelmiştir.
Her ülkenin farklı siyasi kültürü sebebiyle seçim süreleri de kendi içlerinde farklılık göstermektedir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin siyasi kültürüne bakıldığında; bu seçim dönemlerinin genellikle dört yıl, istisna olarak ise 1982 Anayasası’nda beş yıl olarak belirlendiğini görmekteyiz (2007 yılında yılında 4 yıla düşürüldü ve 2017 anayasa değişikliğiyle 5 yıla tekrar yükseltildi).
*Yukarıda bahsettiğimiz siyasi kültür tarihine bakıldığında seçim dönemlerinin -çoğunlukla- dört yılda bir olarak düzenlenmesi Türk halkının belli bir gelenek oluşturduğunu gösteriyor. Hatta günümüzde, olağan seçim dönemi olan beş yıllık sürenin henüz dolmadan erken seçim tartışmalarının başlaması da bu geleneğin devam ettiğinin göstergesi olarak yorumlanabilmekte. Ülkeyi sürekli olarak seçim durumuna sokma ihtimalinin demokrasiye zarar verebileceği düşüncesi ile seçimlerin beş yılda bir olarak düzenlenmesi teoride çok haklı bir uygulama olsa da pratikte ne yazık ki Türk milletinin siyasal ve kültürel geleneğiyle uyuşmadığı için istenilen sonucu verememektedir.
Yazar: Ece AKYOL
KAYNAKÇA
TÜRK, Hikmet Sami, Seçim Hukukunun Temel Sorunları ve Çözüm Önerileri, Ankara, 1997 TESAV Yayınları
ALTAN, Cemal , (2008), Türkiye’de Erken Genel Seçimleri Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/289381
KETENCİLER, İnan, (2018), Türkiye'nin erken seçim tarihi: Kimler kazandı, kimler kaybetti? https://t24.com.tr/haber/turkiyenin-erken-secim-tarihi-kimler-kazandi-kimler-kaybetti,607638
ALTAY ,Mehmet Efe, (2020), AK Parti iktidarında yapılan 5 seçimden 3'ü erken... Türkiye geçmişte kaç kere "kabile devleti" gibi davrandı? https://www.indyturk.com/node/258586/haber/ak-parti-iktidarında-yapılan-5-seçimden-3ü-erkentürkiye-geçmişte-kaç-kere-kabile
GÖZLER, Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa, Ocak 2019, Ekin Basım Yayın Dağıtım